VOLTAIRE TYTAN WOLNOŚCI - dr Piotr Napierała
Category
📚
LearningTranscript
00:00:00Dzień dobry.
00:00:02Dzień dobry.
00:00:04Dzień dobry.
00:00:06Dzień dobry.
00:00:08Słuchajcie, jestem filozofem,
00:00:10filozofem większość w Europie,
00:00:12chef
00:00:14dla Republiki Internationale
00:00:16des Lettres,
00:00:18oczywiście
00:00:20François-Marie Arouet de Voltaire.
00:00:24Dzisiaj się przebrałem, jak widzicie,
00:00:34za Woltera,
00:00:36za najbardziej sławnego,
00:00:38jeśli nie najwybitniejszego,
00:00:40to na pewno najbardziej sławnego filozofa XVIII-wiecznego,
00:00:44bo wybitność to może David Hume,
00:00:46może Immanuel Kant.
00:00:48W każdym razie, jeżeli chodzi o zasługi
00:00:50dla sprawy wolności,
00:00:52to Wolter jest z nich wszystkich największy.
00:00:56I dlatego w naszej książce
00:01:00zajmuje,
00:01:02no, poczesne miejsce to ma opowiedziane,
00:01:04tylko o nim jest kilka rozdziałów.
00:01:06I powiem Wam,
00:01:08dzisiaj opowiem Wam o tym,
00:01:10dlaczego jest o nim aż kilka rozdziałów,
00:01:12a nie tylko jeden na przykład,
00:01:14jak o Montesquieuzu jest na przykład dwa,
00:01:16o Davidzie Hume tylko jeden,
00:01:20a tutaj proszę bardzo,
00:01:24a więc słuchajcie,
00:01:26otwieramy książkę,
00:01:28naszą książkę o liberalizmie,
00:01:30i co tu mamy?
00:01:32Mamy na przykład taki rozdział,
00:01:36od strony 171,
00:01:38rozdział Wolter i jego epoka.
00:01:40Na stronie 176 mamy Wolter i Holandia.
00:01:48W 195 Wolter i Brytania.
00:01:52W 199 Wolter w Londynie.
00:01:56Potem mamy 208 Wolter i Król Liberał Fryderyk II.
00:02:02228 Wolter w Berlinie.
00:02:06Potem mamy konflikt Woltera z Fryderykiem.
00:02:10A potem Republika Wolteriańska.
00:02:12Później jest jeszcze,
00:02:14Austria uczy się wolterianizmu
00:02:16i o wolterianizmie Condorcetta,
00:02:18ale to już są jakby nawiązania
00:02:20do tego, co Wolter mówił, prawda?
00:02:22Także to jest już troszkę coś innego.
00:02:26Przeczytam wam pierwszy rozdział,
00:02:28w którym się pojawia Wolter,
00:02:30czyli Wolter i jego epoka.
00:02:32A więc posłuchajcie.
00:02:34Najlepszym przewodnikiem
00:02:36po świecie XVIII-wiecznego liberalizmu
00:02:38jest oczywiście Wolter,
00:02:40czyli François-Marie Arouet,
00:02:42urodzony w 1694,
00:02:44będzie żył do 1778.
00:02:46Człowiek zawieszony
00:02:48między stanem mieszczańskim
00:02:50a szlacheckim.
00:02:52Którego całe życie było
00:02:54poszukiwaniem wolności.
00:02:56W 1704 roku
00:02:58Arouet rozpoczął naukę
00:03:00w kolegium jezuickim
00:03:02Lyce Louis-le-Grand,
00:03:04czyli Lyceum Ludwika Wielkiego.
00:03:06Kolegium istniejące od wieku XVI
00:03:08zyskało w 1682 roku
00:03:10patronat Ludwika XIV,
00:03:12zwanego do jego panowania Wielkim.
00:03:14Stąd nazwa szkoły.
00:03:16O uczelni tej pisał kilka dobrych
00:03:18dekad później miłośnik Woltera,
00:03:20pisarz i dramaturg
00:03:22Louis-Sebastien Mercier.
00:03:24Mercier nawiązywał zarówno do Woltera,
00:03:26jak i do Rousseau i będzie
00:03:28w ostatnich dekadach XVIII wieku
00:03:30próbował pogodzić obie nauki.
00:03:32Z mniejszym lub większym skutkiem.
00:03:34Posłuchajcie, co Mercier mówił
00:03:36o Rzymie,
00:03:38bo Wolter mówił
00:03:40bardzo podobne rzeczy o szkole
00:03:42i jak się przedstawiało
00:03:44historię w tamtych czasach.
00:03:46Rzym to pierwsze miasto,
00:03:48które obiło mi się o uszy.
00:03:50Bajano mi o Romulusie,
00:03:52o Wilczycy,
00:03:54od Kapitolu i Tybrze.
00:03:56Imiona Brutus, Katon i Scypion
00:03:58we śnie mnie prześladowały.
00:04:00W drugiej zaś strony w niedzielę
00:04:02przychodził kateketa i znowu prawił mi o Rzymie,
00:04:04jako stolicy świata,
00:04:06gdzie wznosi się tron apostolski.
00:04:08I na końcu jest
00:04:14o zasłużonej śmierci Cezara,
00:04:16o sztylecie Katona,
00:04:17który nie chciał przeżyć zagłady praw.
00:04:19Niełatwo nam opuścić Rzym
00:04:20i znaleźć się znów jako mieszczuch
00:04:22przy ulicy Orzechowej.
00:04:24I to w monarchii
00:04:25prawi się wciąż dzieciom
00:04:26o osobliwych poglądach,
00:04:28dla których dla własnego bezpieczeństwa,
00:04:29kariery i szczęścia
00:04:30powinni co rychlej zapomnieć.
00:04:32I to król absolutny opłaca profesorów,
00:04:34wyjaśniali z całą powagą
00:04:35wszystkie wymowne słowa
00:04:36wymierzone przeciwko władzy królewskiej.
00:04:39Czyli ani to aktualne,
00:04:40ani to mądre
00:04:41uczyć się ciągle o tym Rzymie,
00:04:43ale i tak się to robi.
00:04:45Wolter zauważał,
00:04:46że to był Mersja,
00:04:49a teraz wolterianin,
00:04:51a trochę też russista,
00:04:53ale bardziej wolterianin,
00:04:55żyjący pod koniec XVIII wieku.
00:04:57Natomiast Wolter jako młodzieniec
00:04:59zauważał,
00:05:00że po opuszczeniu szkoły
00:05:02w zasadzie nie wiedział nic
00:05:03o współczesnej mu Francji,
00:05:05za to umiał cytować
00:05:07długie fragmenty
00:05:08rozmaitych starożytnych,
00:05:09średniowiecznych autorów
00:05:10o cnotach.
00:05:11Podobnie rozumowali
00:05:12inni filozofowie,
00:05:13uznając wiadomości
00:05:14uzyskane w kolegiach
00:05:15za nieprzydatne
00:05:16w późniejszym życiu.
00:05:17Ludzie wykształceni XVIII wieku,
00:05:19jak Wolter,
00:05:20czy jego kolega ze szkoły,
00:05:21Markis René-Louis D'Argenson,
00:05:23byli zazwyczaj samoukami,
00:05:25D'Argenson,
00:05:26zazwyczaj samoukami,
00:05:28tworzącymi luźne salony i akademie,
00:05:30choć czasem doceniali dyscypliny
00:05:32jezuickich szkół.
00:05:36Potem mamy o Antérez de Courcel,
00:05:39która stworzyła po 1698 roku
00:05:42właśnie taki pierwszy salon
00:05:44z prawdziwego zdarzenia,
00:05:46salon literacki.
00:05:48A teraz co się dalej dzieje z Volterem.
00:05:51Po wyjściu z kolegium Ludwika Wielkiego
00:05:53w sierpniu 1711 roku
00:05:56Wolter rozpoczął studia prawnicze.
00:05:58Wtedy zapoznał się także
00:05:59z arystokratycznymi libertynami
00:06:01bawiącymi na ucztach w Tomple,
00:06:03w siedzibie Ludwika Armanda II
00:06:05księcia Conti.
00:06:06Urzekła go intelektualna lotność
00:06:08towarzystwa w połączeniu z wytwornością
00:06:10języka opoki Moliera.
00:06:14Tak to wyglądało.
00:06:16I aż do 1726 roku
00:06:19był zachwycony tymi arystokratami
00:06:21o liberalnym umyśle,
00:06:24ponieważ w 1726 roku
00:06:26pewien kawaler, kawaler de Roanne
00:06:28każe po prostu Woltera obić
00:06:31za to, że był na niego zły.
00:06:34I tyle.
00:06:36Tutaj mamy...
00:06:38Przeczytam wam kawałek z rozdziału
00:06:40Wolter i Holandia.
00:06:41We wrześniu 1713 roku
00:06:43ambasador francuski
00:06:44Pierre-Antoine de Castagnieri
00:06:46marquis de Chateauneuf
00:06:47no arystokrata, wiadomo.
00:06:49wyruszył z Paryża, by objąć placówkę
00:06:52dyplomatyczną w Hadze.
00:06:53Towarzyszył mu młody Arouet
00:06:55jako sekretarz ambasady.
00:06:57Stary Arouet, czyli ojciec Woltera
00:06:59miał nadzieję, że praca dla dyplomaty
00:07:01poskromi libertyńskie poglądy syna,
00:07:03który dopiero co po rociuską
00:07:05wywołując tam skandal przez romans
00:07:07z córką Huguenotki
00:07:08i panią Dinoyer, Olimpią.
00:07:10Pojedzie właśnie do Holandii
00:07:14i zauważy tam różne rzeczy.
00:07:18Na początku będzie widział,
00:07:20tutaj mamy wypowiedź z lat dwudziestych,
00:07:22czyli troszkę później,
00:07:23jak już wrócił dawno do Francji,
00:07:27ale rozmyślał o Holandii cały czas.
00:07:30Wolność polega na zależzeniu
00:07:31jedynie od praw.
00:07:33W ten sposób każdy człowiek
00:07:34jest dziś wolny
00:07:36od Szwecji, Anglii, Holandii,
00:07:38Szwajcarii, Genewii i Hamburgu.
00:07:39Obywatel Amsterdamu jest człowiekiem.
00:07:41Obywatel odległe kilka długości geograficznych
00:07:43jest zwierzęciem noszącym jarzmo.
00:07:48Tak jest.
00:07:49No i tutaj nie do końca Wolter
00:07:53spełnił tę nadzieję,
00:07:54że będzie odpowiedzialnym młodzieńcem,
00:07:56nadal tam romansował tu i ówdzie,
00:07:59ale Holandia spowoduje,
00:08:04że on będzie dużo o tym myślał.
00:08:06Wolter także odkryje,
00:08:08że właściwie Francja ma własnego
00:08:11czempiona oświecenia,
00:08:12Piera Bale'a,
00:08:13który zresztą inspirował się Holandią
00:08:15i był protestantem.
00:08:19Także będzie powoli to wszystko rozwijać.
00:08:22No i teraz tak.
00:08:23Zobaczcie kim właściwie Wolter był.
00:08:27Wolter był z bogatej rodziny mieszczańskiej,
00:08:31która szykowała się do zostania arystokratami,
00:08:34do awansu społecznego.
00:08:36Nawet mieli już taki herb,
00:08:39gdzie aruet to słowo jest wywiedzione z aruer,
00:08:44to jest takie staroświeckie,
00:08:46francuskie płonąć i były trzy płomyki.
00:08:49Mieli już gotowy herb.
00:08:51No ale nie byli jeszcze arystokratami.
00:08:53Ten herb załatwił ojciec,
00:08:56ale nie odważał się go używać.
00:08:58Wolter był w młodości zafascynowany tym procesem
00:09:04stawania się szlachtą.
00:09:06Więc mamy mieszczan,
00:09:09ludzi uczonych w prawie,
00:09:12ludzi interesu też trochę,
00:09:15zależy kto, o kim mówimy z tej rodziny,
00:09:17którzy szykują się do zostania arystokratami.
00:09:20Na początku Wolter jest tym zachwycony.
00:09:22Na początku dla Woltera najważniejsze są takie rzeczy jak
00:09:26wielkość Francji,
00:09:28pewne takie wykwintne maniery,
00:09:30wysokiej jakości myśl polityczna
00:09:33i patriotyzm,
00:09:37dlatego że on chce być kimś ważnym dla kraju,
00:09:40chce pełnić służbę
00:09:41i to jeszcze wielokrotnie będzie wracało.
00:09:43Ale potem się okaże,
00:09:45że właśnie nie za bardzo można to pogodzić.
00:09:48Wolter był typowym szlachcicem
00:09:51w sensie mentalnym.
00:09:53Co to oznacza?
00:09:54Bo to nam dzisiaj umyka,
00:09:56nam się może wydawać,
00:09:57że każdy szlachcic jest taki sam,
00:09:58jak wygolony jakiś łeb sarmacki.
00:10:02Otóż nie,
00:10:03dlatego że szlachta przez wieki
00:10:08hołdowała,
00:10:10jak to się mówiło,
00:10:12jak był konflikt Jerozolimy z Rzymem,
00:10:14szlachta była po stronie Rzymu,
00:10:16ale rozumianego nie jako Rzymu papieskiego,
00:10:18tylko jako Rzymu starżytnego,
00:10:20jako Aten.
00:10:21Może tak,
00:10:22sporze między Atenami,
00:10:23a Jerozolimą,
00:10:25szlachta była po stronie Aten.
00:10:27I takim właśnie szlachcicem był Aruet.
00:10:31I teraz mamy taką sytuację,
00:10:37że on chciał przede wszystkim wskrzeszać poezję
00:10:41czasów wielkiego złotego wieku francuskiego,
00:10:45czyli czasów tak zwanego grand siècle,
00:10:48czyli końcówki XVII wieku,
00:10:50kiedy żyli jeszcze od połowy do końca XVII wieku,
00:10:55kiedy żyli wszyscy Molierowie i Kornejowie i tak dalej.
00:11:00No i on chciał, żeby przede wszystkim odnowić język francuski,
00:11:04żeby Francja znowu była górą w pewien sposób,
00:11:06więc był trochę arystokratą i nacjonalistą na początku.
00:11:10Potem jednak zauważył, że nie tędy droga,
00:11:15ponieważ ważniejsze jest przede wszystkim to,
00:11:19żeby były prawa,
00:11:20czyli zaczynają mu się podobać inne kraje,
00:11:23jak Holandia, potem także Wielka Brytania,
00:11:26gdzie ludzie byli posłuszni jedynie prawom,
00:11:29a nie ludziom,
00:11:30bo wolność polega na tym,
00:11:32że jeżeli na przykład jakiś wielki katol coś zrobi
00:11:35i jakiś ateista coś zrobi
00:11:37i protestant coś zrobi,
00:11:38to wszystkich spotka ta sama kara lub nagroda.
00:11:41Na tym polega,
00:11:42czyli rządzą nimi reguły,
00:11:44które dostosowane są do tego, co oni robią
00:11:47i o tym też mówił Jefferson
00:11:50dużo, dużo później,
00:11:51inspirując się między innymi Volterem,
00:11:53że państwo praw, a nie ludzi,
00:11:56więc to nie jest tak,
00:11:58że przyjdzie sobie jakiś Putin czy inny król
00:12:01i będzie mówił, co mamy robić,
00:12:04tylko, że są standardy,
00:12:07są procedury i jesteśmy wolni,
00:12:12bo wiemy, jaka jest kara za jakie czyny.
00:12:17Nie jesteśmy poddani kaprysowi władców i tyranów.
00:12:21To jest najważniejsze,
00:12:22bo to nie jest tak, że wolność to jest,
00:12:24że każdy robi, co chce,
00:12:25bo taki, bo to się od razu chaos zrobi.
00:12:28Tylko wolność polega na tym,
00:12:29że wiadomo, co ci wolno
00:12:32i nie jest taka sytuacja, że się boisz,
00:12:34bo nie wiesz, czy to, co robisz,
00:12:36jest legalne, czy nie jest legalne.
00:12:38To jest wolność.
00:12:40Pewna przewidywalność,
00:12:41pewne wycięcie kapryśności.
00:12:44I teraz, jak my patrzymy na Woltera dzisiaj
00:12:47z naszych demokracji liberalnych,
00:12:49jak Francja, Niemcy czy Polska
00:12:53już nie jest demokracją liberalną,
00:12:55to na pewno, ale mogłaby być.
00:12:57Patrzymy na to i my sobie myślimy,
00:13:00dlaczego nie wystarczyło im po prostu
00:13:04oddać władzy ludowi.
00:13:05Dlaczego ten Wolter był takim arystokratą,
00:13:09takim człowiekiem, który lubił wystawne przyjęcia,
00:13:14lubił poezję, zabawki elity?
00:13:17Dlatego, że wolność i demokracja
00:13:20nie są tym samym.
00:13:22Jeżeli oddasz władzę ludziom
00:13:25o poglądach średniowiecznych,
00:13:28jakimś islamistom czy katotalibom,
00:13:31to nie masz wolności.
00:13:33To było jasne dla ludzi czasów Woltera,
00:13:35że monarchia ma pewne zalety.
00:13:37Jeżeli monarcha jest mądry i humanitarny,
00:13:40to lepiej, żeby to on rządził.
00:13:43Ale to niekoniecznie,
00:13:44bo niekoniecznie nie wiemy,
00:13:46czy takiego monarchę znajdziemy.
00:13:51Także nie wiemy,
00:13:52czy takiego monarchę w ogóle znajdziemy.
00:13:56Dlatego Wolter się cały czas zastanawiał,
00:13:58czy lepsza jest republika
00:14:00albo ustrój, w którym dominują pierwiastki republiki,
00:14:02mimo że niby to jest monarchia,
00:14:05jak Wielka Brytania.
00:14:06Albo w jasny sposób jest to republika,
00:14:08chociaż troszeczkę arystokratyczna,
00:14:10czyli Holandia,
00:14:11no taka powiedzmy eliciarska burmistrzokracja.
00:14:14Szwecja, Republika Miejska,
00:14:18Hamburga, tam gdzie dominuje parlament
00:14:21albo jakaś rada,
00:14:23gdzie przepisy decydują o tym,
00:14:25co się z kimś dzieje,
00:14:27czy też może jednak król,
00:14:31że przekonać króla,
00:14:33że on w jego własnym interesie
00:14:35jest mieć wolnych, niebojących się,
00:14:37niebojących się go obywateli,
00:14:40którzy będą dzięki tej wolności prosperować,
00:14:43wymyślać różne rzeczy,
00:14:45będzie to sprawne państwo,
00:14:47takie samokorygujące się,
00:14:49które może,
00:14:50które będzie bogate swoją myślą
00:14:52i wszystkim innym pomysłami.
00:14:55No i tutaj stąd będzie to,
00:14:58że Wolter czasem będzie myślał
00:15:00bardziej w tą stronę,
00:15:01a czasem w tą,
00:15:02bo on poszukiwał wolności.
00:15:03On nie poszukiwał ani monarchii,
00:15:05ani republiki.
00:15:06On poszukiwał wolności
00:15:08i próbował ją znaleźć,
00:15:09gdzie tylko się dało.
00:15:11W 1726 roku stracił ostatnie złudzenia
00:15:14co do arystokratów,
00:15:15którzy go otaczali,
00:15:16bo się okazało,
00:15:17że arystokraci jednak pamiętają,
00:15:18że on ma pochodzenie mieszczańskie.
00:15:21Dlatego zaczyna się interesować
00:15:24takimi ustrojami,
00:15:26w których albo wprost,
00:15:27albo nie wprost,
00:15:28dominuje ten pierwiastek mieszczański,
00:15:30czyli Anglią i Holandią.
00:15:36Na przykład.
00:15:37No i on będzie mówił o tym,
00:15:39że Wielka Brytania to zabawny kraj,
00:15:41bo mają dwadzieścia religii,
00:15:46ale tylko jeden sos.
00:15:48I mówił, że zastanawiał się,
00:15:50co było pierwsze.
00:15:51Czy to, że kupcy i handel ma taki wysoki status,
00:15:55czy najpierw jest wolność,
00:15:57a potem kupcy mają wysoki status.
00:15:59On widzi, że ludzie podobni do niego,
00:16:01mieszczanie,
00:16:03burżuazja, że tak powiem, bogaci mieszczanie,
00:16:05oni mają ogromny wpływ na to,
00:16:09co się dzieje w Londynie.
00:16:11Podobni ludzie w Paryżu mają znikomy wpływ na to,
00:16:14co się dzieje we Francji.
00:16:16Jedyne odstępstwo od tego to są dzierżawcy generalni,
00:16:21czyli przedsiębiorcy,
00:16:22które wynajmowali,
00:16:24dawali swoje usługi państwu,
00:16:26które nie było w stanie zebrać swoich własnych podatków.
00:16:28I oni jako dzierżawcy to robili.
00:16:32I teraz mamy taką sytuację,
00:16:38że zresztą on bywał,
00:16:42on nie tylko bywał u regenta Filipa Orlańskiego,
00:16:46który był regentem Francji od 1715 roku do 1723,
00:16:55który był bardzo liberalny
00:16:57i on w dużym stopniu odcisnął piętno jakby na epoce całej.
00:17:03On się mało pamięta tej regencji orlańskiej.
00:17:06Filip Bourbon Orlań.
00:17:08On, Filip II zresztą,
00:17:12Bourbon Orlań.
00:17:14On rzeczywiście robił takie parties,
00:17:18które były trochę popijawami,
00:17:20trochę dyskusjami literackimi,
00:17:23filozoficznymi, politycznymi.
00:17:26To wszystko fascynowało Woltera.
00:17:28Ale Wolter bywał także np. u Aleksandra Richa de la Pouplinière.
00:17:33To był dzierżawca generalny,
00:17:34czyli taki najbogatszy człowiek we Francji.
00:17:37To był mieszczanin, który stał się szlachtą.
00:17:40I on też urządzał takie przyjęcia literacko-polityczne.
00:17:46Natomiast tutaj mamy taką sytuację,
00:17:51że człowiek, który się zwrócił przeciwko Wolterowi,
00:17:55czyli kawaler de Rouen w 1726 roku.
00:17:59On nie był wysoko w hierarchii arystokratycznej,
00:18:01bo kawaler to mniej niż baronet,
00:18:03a to dopiero potem jest baron,
00:18:05wicehrabia, hrabia, markis i tak dalej.
00:18:09Więc długa ta droga jest do góry jeszcze,
00:18:11a tam była piętrowa szlachta.
00:18:13I tak uważał się za kogoś lepszego od Woltera.
00:18:17I Woltera nie dobiło nawet to,
00:18:19bo on chciał się pojedynkować z tym Rouenem.
00:18:22Jego nawet jako też szlachcic,
00:18:25ale okazało się,
00:18:26że jest jednak rów między tymi mieszczanami,
00:18:29którzy za zasługi dla państwa dostali,
00:18:33jak ojciec Woltera,
00:18:34albo jak Rich de Pouplinière,
00:18:36ten dzierżawca,
00:18:37albo jeszcze mnóstwo innych ludzi,
00:18:39albo jak rodzina Colberta.
00:18:40Cała rodzina,
00:18:41bo to nie jest tylko Jean-Baptiste Colbert,
00:18:44ale to jest też jego syn tam,
00:18:45później i tak dalej,
00:18:46potomkowie,
00:18:47hrabia Torsi,
00:18:48oni mieli tytuł hrabiów Torsi.
00:18:51I też taka arystokracja z czasów
00:18:53wypraw krzyżowych,
00:18:56uważali, że to nie jest prawdziwa arystokracja.
00:18:58No i w 1926 roku właśnie jak napadł,
00:19:05wysłał Zbirów,
00:19:06żeby pobili Woltera,
00:19:07ten de Rouen,
00:19:09to on ku swojemu zdziwieniu widział,
00:19:12że nikogo to specjalnie nie obchodzi,
00:19:15nikt nie uważa tego za jakiś specjalny skandal.
00:19:17Awanturował się dalej z tego powodu,
00:19:19więc w którymś momencie
00:19:21zaczęto,
00:19:23wysłano po prostu Woltera do Londynu,
00:19:26żeby ochłonął po prostu.
00:19:28Zaproponowano mu,
00:19:29żeby pojechał do Londynu po prostu.
00:19:32A żeby było śmieszniej,
00:19:33jak mówiłem jeszcze o Regencie Orlańskim,
00:19:35to Wolter napisał
00:19:37takie kilka wierszy,
00:19:40które go spowodowały,
00:19:41że książę Orlańskiego zamknął na chwilę w areszczy,
00:19:44czyli Wolter był zawsze trochę niepokornym pisarzem
00:19:47i lubił analizować zwłaszcza historię Francji
00:19:51z punktu widzenia skrajnego racjonalizmu,
00:19:53czyli na przykład
00:19:55robił sobie jaja z Joanny Dark i tak dalej,
00:19:58więc zawsze był trochę na bakier,
00:20:01nawet z władzą, że tak powiem,
00:20:04ale teraz jest to tym bardziej.
00:20:08Przeczytam wam kawałek z tego,
00:20:11co Wolter zobaczył w Londynie.
00:20:14Momencik.
00:20:16Wolter w Londynie.
00:20:28W 1721 roku w Wielkiej Brytanii
00:20:33wraz z rządem seru Roberta Walpula,
00:20:35o Walpulu pisałem moją pierwszą książkę tak przy okazji,
00:20:38kształtował się ostatecznie system parlamentarno-gabinetowy.
00:20:41Walpul był w przyjaźni z kupcami z London City
00:20:44i człowiekiem oświeconym,
00:20:46choć na przykład srogim wobec radykalniejszych przedstawień teatralnych.
00:20:50Więc jak widzicie,
00:20:52liberalizm w 1821 roku cały czas się wykluwał.
00:20:55To nie było tak, że to się po prostu stało.
00:20:57Dwa lata później zakończyła się we Francji regencja
00:21:01i rządy przejął teoretycznie Ludwik XV,
00:21:04w praktyce jego wychowawca rozsądny, ależ konserwatywny kardynał Fleury.
00:21:07Nic dziwnego, że Anglia była dla Woltera coraz bardziej atrakcyjna,
00:21:11a Francja coraz bardziej rozczarowująca.
00:21:13Dlatego przy kolejnych kłopotach z polityką i cenzurą w roku 1726
00:21:18zobaczył Londyn na własne oczy i zakochał się w tym mieście,
00:21:22chociaż autorzy, zwłaszcza brytyjscy, przesadzają nieco z tą miłością.
00:21:25Tak samo jak na przykład z wpływem Wielkiej Brytanii na Napolona.
00:21:29Przede wszystkim należy wątpić,
00:21:31czy rzeczywiście Wolter tak bardzo pokochał angielski rząd.
00:21:34Z pewnością jednak niezwykle pozytywnie zaskoczył go
00:21:37wysoki status społeczny ludzi pióra w Londynie
00:21:41oraz pokojowa koegzystencja ludzi różnych wyznań.
00:21:46Anglicy, zarówno Wigowie, jak i Torysi docenili Woltera,
00:21:50choć wielu nie wybaczy mu późniejszego opowiedzenia
00:21:52się po stronie Jakobickiego powstania 1945 roku,
00:21:56powstania szkockich zwolenników dynastii Stuartów.
00:21:59Tak to wyglądało.
00:22:02Także później Wolter wraca do Francji w 1928 roku,
00:22:08ale prawo wjazdu do Paryża otrzymuje dopiero w kwietniu 1929 roku.
00:22:13W tych latach objawia się jako historyk i historiozow,
00:22:16snując refleksję nad władcami rozważnymi, reformatorami,
00:22:20takimi jak Piotr Wielki i nieroztropnymi rycerzami,
00:22:23takimi jak Karol XII, szwedzki.
00:22:26Tu tkwi klucz do zrozumienia Woltera.
00:22:30Nigdy nie przestanie już być monarchistą,
00:22:32jednak odmawiać będzie uznania boskiej legitymizacji władzy
00:22:36za najważniejszą niezbędną.
00:22:38Tylko Król, jak powiedziałby Fryderyk Wielki,
00:22:42jest do przyjęcia taki, który liczy się z opinią publiczną.
00:22:49Także widzicie, to nie jest tak, że tutaj ważna jest kwestia,
00:22:53bo wtedy to nie jest tak, że Wolter też akceptuje monarchię
00:22:56i po prostu jest monarchistą.
00:22:58On godzi się z rzeczywistością.
00:23:00Widzi, że ogromna większość Europy jest rządzona przez monarchię.
00:23:04Tylko Król musi być taki, żeby rozumiał,
00:23:07że w jego własnym interesie jest być wolnym.
00:23:09I te zasługi dla liberalizmu w czasach, kiedy dominowały monarchie,
00:23:15są dzisiaj mało rozumiane.
00:23:17I często się na przykład Wolterowi albo w ogóle ta ewolucja,
00:23:20jaka musiała zajść, która wraz z Volterem, jego epoką i ludźmi,
00:23:24którzy się z niego stykali i ludźmi, którzy byli dla niego natchnieniem,
00:23:27albo on dla nich, cała ta republika literacka.
00:23:30Oni musieli pewnych rzeczy dojrzeć.
00:23:33Na przykład w latach dwudziestych wczesnych we Francji
00:23:36był coś takiego jak system Lawa.
00:23:38John Law to był szkocki bankier, który uważał,
00:23:42że Francja, czy też jakiekolwiek inne państwo, które zaadoptuje jego system,
00:23:46będzie się bogacić tylko dlatego, jeżeli pieniądze będą jak najszybciej się kręciły,
00:23:52przechodzić jak najczęściej z rąk do rąk.
00:23:55Jak to w realu wyglądało?
00:24:00W realu wyglądało to tak, że założono kompanię Mississippi,
00:24:03gdzie krążyły pieniądze już ze spodziewanych zysków,
00:24:06powiększonych zysków z Nowej Francji i z Luizjany,
00:24:12zwłaszcza z Luizjany, czyli francuskich kolonii w Ameryce,
00:24:16z handlu futrami i tak dalej.
00:24:18I ludzie już inkasowali zyski, chociaż jeszcze nie powiększono wielkości tego handlu.
00:24:26Czyli to będzie tak klasyczny taki bumble, taki bubble giełdowy
00:24:31i to pęknie i będzie to ogromny problem.
00:24:33Zresztą tego rodzaju rzeczy były bardzo modne,
00:24:36bo po wojnie sukcesy hiszpańską, która się kończy w 1714,
00:24:40rządy kombinują jak podźwignąć gospodarkę szybko.
00:24:44I te teorie podobne do teorii Lowe'a, one są aplikowane i w Wielkiej Brytanii,
00:24:50gdzie się mówi o South Sea bubble, bo tam była kompania Mórz Południowych z kolei,
00:24:55gdzie się mówi w Holandii, gdzie się mówiło o windhandlu,
00:24:59czyli handlu powietrzem czy też wiatrem w zasadzie
00:25:04i o właśnie tym diable d'argent, czyli tym diable pieniężnym,
00:25:09czyli tej bańce francuskiej.
00:25:12I Wolter akurat zdołał zarobić na tym, zanim to pękło.
00:25:19Wolter akurat miał dobrego nosa do interesa,
00:25:22bo pochodził bądź co bądź z rodziny kupiecko-prawniczej,
00:25:25więc miał lepszego nosa, kiedy wycofać te obligacje czy też akcje.
00:25:31Nie pamiętam, jak oni to akurat nazywali.
00:25:34No i odejść jako od stołu, że tak powiem, jako bogaty człowiek.
00:25:41I często mu się to na przykład wypomina dzisiaj,
00:25:44że on w sumie zainwestował w coś, co miało coś tam wspólnego z handlem z niewolnikami.
00:25:51No bo miało, no bo wszystkie kolonialne interesy tamtych czasów,
00:25:55gdzieś tam na jakimś etapie jakiś niewolnik musiał pracować.
00:25:58Więc się mówi, ha, ha, ha, taki niby Wolter liberał,
00:26:03a przecież tutaj właśnie to, taki babu.
00:26:07No i właśnie nie.
00:26:10Bo to jest niesamowite, że dzisiaj, kiedy to wszystko liberałowi już wywalczyli,
00:26:16ustalili dawno już swoją podejście do spraw handlu niewolnikami,
00:26:22Wolter w następnych dekadach będzie ogromnym przeciwnikiem niewolnictwa
00:26:27i kiedy ta wrażliwość na los każdego człowieka,
00:26:31a nie tylko tych najbliżej zacznie się rozwijać,
00:26:35to zobaczcie, są ludzie, którzy dzisiaj nie widzą nic,
00:26:39żadnego problemu w rządach typu jak w Pekinie się rządzi,
00:26:44albo w Ankarze,
00:26:46że de facto taki Erdoğan albo Xi Jinping,
00:26:49przecież oni rządzą żelazną ręką
00:26:52i rządzą za pomocą cierpienia zadawanego swoim własnym obywatelom,
00:26:56których traktują jako niewolników.
00:26:59I ludzie, którzy nie mają żadnego problemu
00:27:02z takimi rządami,
00:27:07a la Xi Jinping czy Erdoğan,
00:27:09napadają na Woltera,
00:27:11że on w tamtych czasach,
00:27:12kiedy dopiero się wykuwa
00:27:14taki dojrzały humanitaryzm liberalny,
00:27:20że on nie był już taki dojrzały,
00:27:23a oni sami dzisiaj promują niewolnictwo i bronią niewolnictwo.
00:27:27Rozumiecie, jakie to jest niesamowite?
00:27:29Czyli na przykład dzisiaj jest jakiś sobie profesor z Kulu na przykład,
00:27:34który powie, ha, ha, ha,
00:27:36Wolter czerpał pieniądze na giełdzie z handlu niewolnikami.
00:27:40Odpowiedź takiemu bezczelnemu gnojkowi,
00:27:44kato narodowemu,
00:27:46jest następująca.
00:27:48Ty do dzisiaj popierasz handel niewolnikami,
00:27:50a Wolter w którymś momencie,
00:27:52który żył dwieście kilkadziesiąt lat temu,
00:27:55dekadę po tym handlowaniu stwierdził,
00:27:58że jednak źle zrobił i żałował tego.
00:28:00A ty do dzisiaj promujesz Chiny,
00:28:02Rosję albo inne,
00:28:03tam jeden z drugim,
00:28:04te ślazyki czy inne sykulskie.
00:28:07Także tak to po prostu wygląda.
00:28:12Także tak to po prostu wygląda.
00:28:16Także to jest niesamowite,
00:28:20że wyrzuca się czasami braki humanitaryzmu w niektórych poglądach.
00:28:26Filozofa, który żyje dwieście kilkadziesiąt lat temu,
00:28:29dopiero odkrywa,
00:28:30jak powinien się człowiek zachowywać.
00:28:33I odkrywa to wraz ze swoją epoką
00:28:35i musi to robić w bardzo niewsprzyjających warunkach,
00:28:39gdzie ciągle go ktoś albo więzi,
00:28:41albo przegania,
00:28:42albo nie pozwala przyjechać do Paryża przez rok,
00:28:46albo każe się wynosić do Anglii,
00:28:48czy gdziekolwiek,
00:28:49bo inaczej więzienie,
00:28:50albo ten,
00:28:52to zamiast to docenić,
00:28:54że ten człowiek się walczy o to,
00:28:56żeby wszystko to zrozumieć,
00:28:58żeby stworzyć nową, lepszą moralność w polityce,
00:29:01to się tutaj z wyżyn
00:29:04de facto naszych w dużym stopniu wolteriańskich czasów
00:29:07osądzić Woltera.
00:29:09I to mimo,
00:29:10że robi to najczęściej współcześnie człowiek,
00:29:13który tak naprawdę jest antywolterianinem.
00:29:16Czyli to mamy do czynienia z jakąś potworną hipokryzją.
00:29:19To tak jakbym ja na przykład
00:29:22czepiał się Kazimierza Wielkiego,
00:29:25że on nie był demokratą na przykład.
00:29:27A jednocześnie był agentem Chin na przykład,
00:29:32które są antydemokratyczne w naszych czasach.
00:29:36Także trzeba uważać na hipokryzję konserwatystów,
00:29:43którzy wykorzystają każde omsknięcie się dawnych liberałów.
00:29:48Na przykład dopatrzą się na przykład
00:29:51u Johna Stewarta Milla w jego wypowiedziach o Indiach
00:29:54z połowy XIX wieku, kiedy Hindusi,
00:29:57Sipajowie zmasakrują kobiety i dzieci
00:30:01z rodzin kolonistów brytyjskich i będzie zły
00:30:05i powie kilka brzydkich słów o Hindusach.
00:30:08Będzie się mówi, to aż ładny mi liberał.
00:30:11No właśnie liberał.
00:30:12Tylko my liberałowie też popełniamy błędy,
00:30:15też mówimy czasem coś za mocno.
00:30:17Ważne jest czy z tego jest jakaś nauka.
00:30:20A najczęściej jest tak, że ludzie, którzy potępiają
00:30:23jakieś wypowiedzi właśnie tych osób
00:30:25są ludźmi, którzy sami myślą tak cały czas,
00:30:29a nie tylko w chwili gniewu albo przez moment zapomnienia.
00:30:33No dobrze, także co dalej się dzieje?
00:30:37Czyli lata trzydzieste dla Voltera to są czasy,
00:30:41kiedy on przeżywa tak bardzo mocno
00:30:44jeszcze te sprawy brytyjskie.
00:30:47Jeszcze pod koniec poprzedniej dekady
00:30:50on opisze swoje pierwsze, jego pierwsza wielka książka
00:30:54to była książka, bo on wcześniej był głównie poetą.
00:30:59Warto pamiętać o tym, że to jest poeta, który stał się realistą,
00:31:03że to jest poeta, który stał się pisarzem politycznym.
00:31:07Oczywiście są wyjątki, to znaczy w obie strony,
00:31:14to znaczy on ciągle będzie pisał trochę poezji jako już stary człowiek,
00:31:18ale i odwrotnie pisał troszkę już o historii i polityce,
00:31:22kiedy był młody, ale ta proporcja się zmieni.
00:31:26No i teraz tak, jego listy o anglikach
00:31:29to są letras sur les anglois, wtedy mówiono,
00:31:34to na nasze się czasem tłumaczy angielczykach
00:31:37i słusznie, bo to anglois, to jest staroświeckie określenie.
00:31:44Teraz się mówi anglais, a nie anglois, anglais, czyli sur les anglais,
00:31:51a tak było sur les anglois, bo to o i robi się to ła.
00:31:56No i żeby to oddać, ten staroświeckizm, ten archaizm,
00:32:01to się czasem mówi, tłumaczy to na listy o angielczykach,
00:32:06no i bardzo słusznie.
00:32:08I on tam pisał na początku o kwakrach,
00:32:12zafascynowali go takie demokratyczno-wolnościowe poglądy ludzi,
00:32:16no niby religijnych, prawda,
00:32:18gdzie tam nie było żadnych duchownych,
00:32:21tylko u kwakrów nie ma de facto duchownych,
00:32:24tylko są kongregacje, gdzie ludzie w takim natchnieniu ze sobą rozmawiają,
00:32:31są pacyfistami, więc biorą Jezusa na serio pod tym względem
00:32:36i pierwsze cztery listy są o nich.
00:32:39Francuzi konserwatyści zrozumieją opatrznie tę książkę,
00:32:46bo oni nie zrozumieją tego jako obrony liberalizmu,
00:32:50mimo że kolejne listy są właśnie o tym, o wolności, o Anglii,
00:32:54tylko zrozumieją, że to jest próba wprowadzenia religii kwakrów do Francji.
00:33:00Także tak tyle, jak to się mówiło, na tyle było stać,
00:33:05na tyle było stać właśnie krytyką Woltera, jak to się mówi, tak,
00:33:15na niewiele było stać.
00:33:17Także on potem zacznie się w latach 30., od 36. bodajże roku,
00:33:27tutaj będziecie mieli to napisane, bo ja nie pamiętam w tej chwili,
00:33:31chyba 36. roku, zaczyna korespondować z następcą tronu Prus,
00:33:37czyli z kronprincem, tak, Fryderykiem.
00:33:40I oni między innymi strasznie dużo mówili o wolności.
00:33:45I to jest ciekawe, że Fryderyk i Wolter rozumieli coś innego jako wolność,
00:33:50bo wolność to, jak powiedział Montesquieu,
00:33:52to Montesquieu, bo to Montesquieu też trochę natchnął Woltera,
00:33:55tak, a propos jego listy perskie, prawda, lettre persan,
00:33:5921. rok, wtedy dopiero Wolter zaczyna też pisać politycznie,
00:34:03gdzie ośmieszał Montesquieu, jako jeszcze młody prawnik,
00:34:09ośmieszał rozmaite dziwactwa państwa francuskiego i nie tylko,
00:34:15w ogóle Europy. To jest 21. rok, a teraz wracamy z powrotem do lat 30.
00:34:22i właśnie Montesquieu zauważył, i to wielokrotnie,
00:34:31że wolność jest takim czymś, co dla każdego znaczy troszkę coś innego.
00:34:37Zgadza się, wolność jest czymś, co dla każdego znaczy troszkę coś innego.
00:34:41No i tak było rzeczywiście między, a tak swoją drogą warto jeszcze powiedzieć,
00:34:47o późne lata 20., spotkanie Woltera z Montesquieuczem.
00:34:52Montesquieucz po tym spotkaniu powiedział, dziękuję panu,
00:34:56Wolter był trochę młodszy od Montesquieuza, dziękuję panu,
00:35:00teraz repij rozumiem moje własne poglądy, jak powiedział,
00:35:04także dogadali się bardzo dobrze.
00:35:07Zarówno Wolter, jak i Montesquieu, to jest rdzeń tego tak zwanego
00:35:10pierwszego pokolenia francuskich filozofów, chociaż na upartego by można mówić,
00:35:15że pierwsze pokolenie filozofów to powinni być tacy ludzie,
00:35:18jak Pierre Bale, John Locke czy Spinoza, no ale dobrze.
00:35:23W każdym razie tego francuskiego fermentu intelektualnego,
00:35:26to tak, to jest pierwsze pokolenie.
00:35:28No i tutaj drugie pokolenie to będzie D'Alembert, Diderot,
00:35:33a trzecie pokolenie to będzie Mercier, Condorcet itd.
00:35:37W każdym razie Wolter rozmawiał od 36, give or take,
00:35:51znaczy plus ou moins, plus ou moins et non,
00:35:54rok w to czy w to, mer oder weiniger.
00:36:01Jeden rok, no i Wolter rozumiał wolność,
00:36:07jako wolność troszkę coś innego niż rozumiał Fryderyk.
00:36:12Fryderyk, Kronprinz Fryderyk, który sam się czuł zniewolony,
00:36:18bo jego ojciec go tyranizował i kazał mu być po prostu takim żołdakiem itd.,
00:36:24a Fryderykowi poezje były w głowie, filozofia i muzyka.
00:36:30Mimo, że jednocześnie Fryderyk Wilhelm II, król-sierżant,
00:36:40był dosyć inteligentnym władcą i rozumiał znaczenie handlu na przykład,
00:36:44więc to był konflikt na wielu płaszczyznach.
00:36:47To pewien konserwatyzm bezmyślny,
00:36:51ale także i taki gest ekonomiczny, namysł ekonomiczny po stronie ojca,
00:36:57a Kronprinz troszkę kiełbie-wełbie,
00:37:00ale jednocześnie głęboki humanizm i filozofia,
00:37:04więc tu był taki spór wielopłaszczyznowy.
00:37:07No i w tym wielopłaszczyznowym sporze akurat Fryderyk napisał do Woltera,
00:37:13bo to on napisał do Woltera,
00:37:15Wolter był pierwszym filozofem Europy dzięki listom o Anglikach
00:37:19i paru innym.
00:37:21Był też doceniony jako historiograf,
00:37:23bo już trochę kombinował o Karolu XII,
00:37:26jako o błędnym rycerzu XVIII wieku.
00:37:29Dostanie potem zlecenie z Rosji,
00:37:32żeby napisać o Piotrze Wielkim jako takim roztropnym monarsze
00:37:35i to napisze.
00:37:37Potem będą jeszcze inne prace historyczne,
00:37:39ale to później, to 50. chyba pierwszy rok,
00:37:42to jest o czasach Ludwika XIV,
00:37:46gdzie głównie będzie pisał o filozofach i o sztuce,
00:37:51co też zmieni całe oblicze historiografii,
00:37:54bo historia już nie będzie tylko i wyłącznie wokół monarchów.
00:37:58To podchwycą potem Lessing,
00:38:02to podchwyci August Schlützer,
00:38:04który mówił, że pisanie o monarchach i ich podbojach
00:38:06to jest Mord Geschichte,
00:38:08a prawdziwy Geschichte to jest,
00:38:09jak się pisze o ludziach i systemach i społeczeństwie,
00:38:12Gibbon to podchwyci.
00:38:14Więc Wolter był także historykiem, wizjonerem w ogóle,
00:38:18historiozofem.
00:38:20No ale na razie to wszystko się tam kotłuje,
00:38:24można powiedzieć, że 1936 rok to jest,
00:38:27Wolter jest już bardzo sławny,
00:38:29ale to jeszcze nie jest to,
00:38:34co będzie za dwie dekady.
00:38:37A ten jest po prostu następcą tronu
00:38:42jednego z wielu państw europejskich
00:38:44i jako on sam, jako Fryderyk,
00:38:46który nie jest specjalnie znany.
00:38:48W każdym razie pisze do Woltera
00:38:50i dyskutują o wolności
00:38:52i właściwie ta korespondencja będzie trwała cały czas,
00:38:57z wyjątkiem okresu między 1953 a 1957 rokiem,
00:39:03albo ósmym, jakoś tak.
00:39:05Dlatego, że oni się pokłócą,
00:39:08jak Wolter pojedzie do Berlina
00:39:10i po trzech latach pobytu w Berlinie się pokłócą,
00:39:12ale to za chwilę Wam opowiem,
00:39:14o co oni się pokłócą.
00:39:16Natomiast jest ta korespondencja,
00:39:21obaj sobie dużo schlebiają,
00:39:23dzisiaj ludzie nie rozumieją tego schlebiania,
00:39:26w tamtych czasach było to zupełnie normalne,
00:39:28ludzi wykształconych było bardzo mało,
00:39:30więc odkrycie kogoś,
00:39:33kto ma chwilę czasu,
00:39:34nie musi tyrać cały czas
00:39:36i jest jakoś wykształcony
00:39:38i myśli samodzielnie,
00:39:40to było trochę trudniej niż dzisiaj,
00:39:42chociaż i dzisiaj z tym jest niełatwo,
00:39:44więc oni się zachwycali sobą
00:39:46i to było zupełnie normalne.
00:39:48No i zachwycali się sobą
00:39:49i rozmawiali sobie o wolności,
00:39:51no i Fryderyk powiedział,
00:39:53że wolność to jest generalnie,
00:39:56zrównął wolność z racjonalizmem,
00:39:58to znaczy powiedział,
00:39:59że tak jak stoicy,
00:40:01albo by powiedział Leibniz,
00:40:03albo by powiedział Marek Aureliusz,
00:40:06że wolność to jest sztuka panowania nad sobą,
00:40:10że jeżeli coś jest racjonalne,
00:40:12to jest wolne,
00:40:13a jeżeli jest nieracjonalne,
00:40:15to jest zniewolone przez przesądy,
00:40:18przez emocje,
00:40:20przez rzeczy niepotrzebne,
00:40:22nie ma klarownego spojrzenia.
00:40:25No i teraz Wolter powiedział,
00:40:32że nie, że no może trochę,
00:40:35może trochę,
00:40:36bo tak jak wprost,
00:40:37ale że wolność to przede wszystkim
00:40:39jest coś zupełnie innego
00:40:41i to jest wolność,
00:40:44to jest możność działania,
00:40:46możność działania,
00:40:48tak on mówił,
00:40:49że człowiek, który jest świadomy
00:40:52swoich ograniczeń,
00:40:55tych intelektualnych i rozumowych
00:40:58i stara się być racjonalny,
00:40:59nie jest jeszcze wolny,
00:41:00wolny jest dopiero wtedy,
00:41:01kiedy może działać, tak?
00:41:03Etre libre se agir.
00:41:08Być wolnym to działać,
00:41:10nawet nie móc działać,
00:41:12tylko to działać, tak?
00:41:14Etre libre se agir.
00:41:17No i to jest bardzo ciekawe,
00:41:24dlatego że można powiedzieć,
00:41:26że Wolter wyznawał
00:41:28brytyjsko-holenderską wizję wolności,
00:41:31a Fryderyk wyznawał
00:41:33starożytno-niemiecką wizję wolności, tak?
00:41:36Czyli zderzyła się wolność
00:41:38jako możność działania,
00:41:40jako możność samorealizacji.
00:41:43Nowoczesna wolność zderza się
00:41:45z wolnością tradycyjną,
00:41:47czyli taką, że człowiek wolny
00:41:49to jest człowiek,
00:41:50który jest wykształcony,
00:41:52potrafi trzymać nerwy na wodzy,
00:41:55może nie w każdej sytuacji,
00:41:57ale zasadniczo potrafi ocenić
00:41:59obiektywnie rzeczywistość,
00:42:02on jest wolny, tak?
00:42:03I wtedy on wprowadza także
00:42:05rozsądne prawa,
00:42:06bo widzi jak jest
00:42:08i te prawa mają się do rzeczywistości dobrze,
00:42:10to jest coś takiego.
00:42:12Natomiast Wolter mówi,
00:42:13że to jeszcze nie to,
00:42:15jeszcze trzeba móc działać,
00:42:16to znaczy nie może być na przykład tak,
00:42:18że i tutaj jest też element
00:42:20wolności ekonomicznej też u Woltera,
00:42:22Wolter był dobrym biznesmenem,
00:42:24chociaż nie był to jego główny zawód,
00:42:28on był autorem przede wszystkim,
00:42:30ale on uważał,
00:42:32że na przykład to,
00:42:34że jest struktura cechowa
00:42:37i to, że ten człowiek,
00:42:40syn jakiegoś tam rzemieślnika,
00:42:42to on będzie rzemieślnikiem,
00:42:43bo ojciec jest rzemieślnikiem,
00:42:44a ktoś inny,
00:42:45kto zajmuje się czymś kompletnie innym,
00:42:48ale chciałby być rzemieślnikiem,
00:42:49nie może,
00:42:50to to nie jest dobrze,
00:42:51bo powinno być właśnie coś takiego,
00:42:54że ludzie mają przechodzić w nagrodę za zasługi,
00:42:59mają przechodzić z jednej warstwy społecznej do drugiej,
00:43:02nagrodę za zasługi dla państwa,
00:43:04albo dla swoją pracowitość,
00:43:06nawiasem mówiąc Montesquieu,
00:43:08Montesquieu na przykład,
00:43:10nie był co do tego przekonany,
00:43:11on uważał,
00:43:12że zasadniczo chyba lepiej jest,
00:43:14jak ten człowiek,
00:43:15który się rodzi w jednej warstwie społecznej,
00:43:17to umiera w tej samej warstwie społecznej.
00:43:19Oczywiście powinna być wolność,
00:43:21rozsądek,
00:43:22ale tutaj nie,
00:43:23a Wolter,
00:43:24który sam pochodził z rodziny,
00:43:25która się stawała szlachtą w bólach,
00:43:28a była zawsze mieszczańska,
00:43:30dość powiedzieć,
00:43:32że jego ojciec miał de facto prawo od króla,
00:43:34żeby być arystokratą,
00:43:36ale dopiero Wolter,
00:43:38jego syn,
00:43:39odważy się spróbować to urzeczywistnić faktycznie
00:43:42i używać tego tytułu.
00:43:44No i się okaże,
00:43:45że to jednak nie jest takie proste.
00:43:47No więc Wolter,
00:43:48ponieważ jego życie upływało
00:43:50w tym przemieszczaniu się między klasami,
00:43:53to uważał,
00:43:54że przede wszystkim musi być ta zdolność,
00:43:57żeby człowiek się zajmował różnymi rzeczami,
00:43:59zajmował się trochę handlem,
00:44:01trochę tym,
00:44:02podróżował ile chce,
00:44:04jego ojciec był tym,
00:44:06ale ty możesz być kimś innym,
00:44:07no on tak miał,
00:44:08urodziłeś się w jednej klasie społecznej,
00:44:10ale możesz być w innej.
00:44:12To jest wolność,
00:44:14ale to co mówił Fryderyk,
00:44:15to też jest wolność,
00:44:16tylko chodzi o to,
00:44:17o co walczymy,
00:44:18czy walczymy o to,
00:44:19czy o to,
00:44:20czy o oba,
00:44:21czy przede wszystkim o to,
00:44:22czy o to.
00:44:23No i tak się rodziła w tych sporach,
00:44:26bo często się mówi,
00:44:28że Wolter, no to cóż,
00:44:29no to był po prostu egzaltowany jakiś literat,
00:44:34a Fryderyk to był po prostu rządzący twardą ręką później król,
00:44:39trochę hipokryta, prawda,
00:44:41albo coś tam,
00:44:43miłośnik wojny,
00:44:44czy coś,
00:44:45no nie,
00:44:46no nie,
00:44:47właśnie o to chodzi,
00:44:48że w rozmowach między Fryderykiem a Volterem
00:44:51się de facto narodził współczesny liberalizm,
00:44:54bo oni zorientowali się,
00:44:56podziwiając się nawzajem,
00:44:58więc rozmawiając maksymalnie szczerze,
00:45:01oni się zorientowali,
00:45:04jak bardzo różne rzeczy to może oznaczać,
00:45:07liberalizm,
00:45:08na przykład Fryderyk to uwzględni to,
00:45:10co usłyszał od Woltera,
00:45:12on w latach pięćdziesiątych rozpocznie
00:45:14właściwie już nawet w czterdziestym siódmym roku,
00:45:17siedem lat po objęciu rządów,
00:45:19dwa lata po zawarciu pokoju,
00:45:23dzięki któremu mógł zatrzymać Śląsk i tak dalej się,
00:45:28o tym, że Fryderyk jest uważany za podżegacza wojennego,
00:45:31którym nie był,
00:45:32to już w innym filmach mówiłem,
00:45:34ale on się załatwił tą sprawę tych wojen śląskich na tyle,
00:45:40na ile jego to interesowało,
00:45:41po czym miał moment i zaczął z Samuelem von Kokcei,
00:45:45swoim głównym gościem od prawa,
00:45:47kombinować nowy kodeks.
00:45:49On się go nie wprowadzi w ciągu swojego życia,
00:45:52ale będzie się do niego stosował,
00:45:54mimo że on nie był wprowadzony.
00:45:56Takie jaja, słuchajcie.
00:45:58Więc jest wpływ Woltera na Fryderyka.
00:46:01Wpływ Fryderyka na Woltera też jest,
00:46:04bo Wolter zacznie więcej myśleć o tym czystym racjonalizmie
00:46:08i będzie myślał więcej o tym,
00:46:13że łatwiej jest przekonać jednego króla niż zmienić całą kulturę polityczną,
00:46:19więc największa szansa zostanie bardziej monarchiczny,
00:46:23ale nie monarcha jako monarcha,
00:46:26tylko chodzi o to, że przekonać jedną głowę,
00:46:28jednego króla jest łatwiej do humanitaryzmu i filozofii i liberalizmu
00:46:32niż jakąś całą klasę polityczną.
00:46:35I w ten sposób dzięki temu, dzięki Wolterowi, Fryderykowi Wielkiemu
00:46:39i Montesquieużowi, który też to odkrył,
00:46:41że trzeba jakoś uwzględnić, że Francja zawsze była tą monarchią,
00:46:45więc jakoś to się dostosować.
00:46:47Może zrobić tak, że ten Montesquieu uzna,
00:46:53że najlepiej byłoby tak, żeby władza króla i władza jakiegoś ciała doradczego
00:46:57się równoważyły i w ten sposób zrobić wolność,
00:47:01żeby nikt nie miał monopolu na władzę.
00:47:03Fryderyk uważał, że najlepiej przekonać królów do bycia ludźmi wolności,
00:47:07że w zasadzie pewnej dojrzałości racjonalnej.
00:47:09Więc to są dwa różne sposoby,
00:47:11to się nawet ładnie nazywało.
00:47:13Tez nobile, teoria szlachecka,
00:47:15to jest Montesquieuza,
00:47:17i tez royale,
00:47:19czyli teoria królewska Woltera.
00:47:21No i oni, to jest dwa sposoby rozwiązania tego samego problemu.
00:47:27W rozważaniach Montesquieuza i jego rozmowach z Volterem
00:47:31i rozmowach Woltera z Fryderykiem naradza się nowoczesny liberalizm.
00:47:35On ma bardzo mało wspólnego z tym, co wtedy Anglicy mówili.
00:47:38To raczej David Hume nawiąże do Woltera niż odwrotnie.
00:47:42A Locke rozumował bardzo płaski sposób de facto w swoich czasach,
00:47:48końcówkę XVII wieku,
00:47:50bo on myślał, że wystarczy osłabić króla i już ta wolność będzie.
00:47:53Nie przewidział tego, że ludzie mogą mieć tyrana w sobie,
00:47:56nawet ludzie skromni, jacyś posłowie czy coś.
00:47:59Więc ideologia Locke jest bardzo wybrakowana,
00:48:04oczywiście ważna jest,
00:48:06tak jak rozważania Spinozy,
00:48:08tak jak rozważania Bale'a o tolerancji religijnej,
00:48:11to są wszystko ważne idee,
00:48:12ale one nie są jeszcze liberalizmem,
00:48:14one są takimi pierwiosnkami.
00:48:17Natomiast to, co reprezentowali Montesquieu,
00:48:20Fryderyk Wielki i przede wszystkim Wolter,
00:48:22który łączy ich razem, można powiedzieć,
00:48:25to jest rzeczywiście liberalizm już.
00:48:28To jest liberalizm.
00:48:29Właśnie tam we Francji, między Francją i Prusami,
00:48:31głównie po stronie Francji rodzi się liberalizm.
00:48:35On oczywiście używa tego, co wcześniej wymyślono w Holandii,
00:48:39właśnie van der Enden,
00:48:42Franciscus van der Enden,
00:48:45mistrz Spinozy,
00:48:46bo Spinoza też miał człowieka, który go wszystkiego nauczył,
00:48:49to był właśnie Franciscus van der Enden.
00:48:51Tak, ale teraz jest ta dojrzała forma.
00:48:54No i teraz mamy taką,
00:48:58Fryderyka i Woltera wiele łączyło,
00:49:02obaj mieli ojców, którzy ich tłamsili,
00:49:07w różnym stopniu, ale jednak.
00:49:10obaj byli zwolennikami absolutnie tolerancji religijnej.
00:49:17Uważali, że nietolerancja religijna jest nie tylko głupia,
00:49:20ale jest też osłabianiem sił państwa.
00:49:23i te ich kwestie tutaj wielokrotnie na siebie zachodziły.
00:49:35W latach czterdziestych oni się po raz pierwszy spotkają
00:49:39i to tuż po tym, jak Fryderyk zostanie królem,
00:49:42to się wybierze na chwilę do Francji, żeby spotkać Woltera,
00:49:45a potem będzie go cały czas zapraszał do Prus,
00:49:49żeby Fryderyk, żeby tutaj Wolter mu pomagał tworzyć nowoczesne państwo filozoficzne,
00:50:04czyli takie liberalne byśmy powiedzieli.
00:50:08To się tak nie do końca uda, bo Fryderyk będzie miał na głowie wojny śląskie,
00:50:13bo przypomnę tylko, że Fryderyk chciał zrobić tak,
00:50:18że on przejmuje kawałek Śląska w zamian za to,
00:50:22do których miał prawo, na przykład do księstwa Brzeskiego,
00:50:26a w zamian za to broni dla Austrii reszty.
00:50:35Maria Teresa uzna jego propozycję za wrogą,
00:50:40mimo że to, co on zaproponował mieściło się w kanonie epoki
00:50:44i uzna go za wroga.
00:50:47I rozpocznie się rzecz, na którą Fryderyk w ogóle nie był nastawiony,
00:50:52chociaż się z nią liczył gdzieś tam z tyłu głowy,
00:50:55że będzie wojna z Austrią.
00:50:57No i teraz Fryderyk się zajmuje tym, a czym się zajmuje Wolter?
00:51:01Wolter zajmuje się we wczesnych latach czterdziestych,
00:51:04zajmuje się głównie próbami zostania nadwornym historiografem.
00:51:11Ma ku temu pewne szanse, dlatego że w 1945 roku
00:51:19nawiązuje się romans między Ludwikiem XV,
00:51:25który się znudził już Madame de Chateauroux i zaczyna się interesować mieszczką,
00:51:32która się nazywa Jeanne Poisson, czyli dosłownie Joanna Ryba.
00:51:40Joanna Ryba zostanie potem markizą Pompadour.
00:51:44I zobaczcie, znowu mamy mieszczkę, która wchodzi na dwory i na salony.
00:51:51I teraz mamy, Ludwik XV zaczyna się interesować podpływem Pompadour,
00:51:59zaczyna się interesować rozmaitymi teoriami, my byśmy powiedzieli liberalnymi.
00:52:06W tamtych czasach słowo liberalny znaczyło tyle samo, co swobodny.
00:52:10Czasami się pisze, i to głównie konserwatywni profesorowie piszą głupoty,
00:52:14że liberalny oznaczało coś takiego dziwnego, bałaganiarskiego, chaotycznego.
00:52:18Nie, to oznaczało po prostu swobodny, zarówno w pozytywnym,
00:52:23jak i negatywnym sensie, więc znaczyło mniej więcej to, co zawsze.
00:52:27Ale nie miało znaczenia politycznego, więc ono nabierze dopiero z czasem.
00:52:32Więc się mówiło raczej, że to jest poglądy racjonalne, filozoficzne.
00:52:37Takimi rzeczami się interesuje teraz Ludwik XV pod wpływem markizy Pompadour.
00:52:50No i teraz mamy taką sytuację, że tworzy się wokół markizy Pompadour
00:53:08tak zwana partie philosophique, wokół z kolei Królowej Leszczyńskiej
00:53:16tworzy się Partie de Vaux, czyli partia dewocka, ta klerykalna.
00:53:21I one ze sobą walczą i mają ministrów, są ministrowie jednej partii i drugiej.
00:53:26To były koterie, ale zaczyna to trochę wyglądać jak partie,
00:53:29tylko że bez ludu, który głosuje, tylko dwór głosuje, można tak powiedzieć.
00:53:34I w zależności od humoru króla on przychyla się do zdania tego lub tego.
00:53:40Tutaj nawet Maria Leszczyńska nie ma na niego takiego wpływu,
00:53:43ale już córki wspólne Leszczyńskiej z nim, cztery nudne takie paniusie,
00:53:50one mają na niego wpływ, więc one wojują z markizą de Pompadour.
00:53:54No i zarówno pod nie, jak i pod Pompadour są podczepieni różni ministrowie.
00:54:00I słuchajcie, i Voltaire zostaje tym nadwornym historiografem.
00:54:05Okazuje się, że partie philosophique jest na tyle silna, że przewal,
00:54:09i to mimo, że po dwóch latach romansowania Pompadour z królem,
00:54:13ona jest już właściwie tylko jego przyjaciółką, a on sobie romansuje z młodszymi,
00:54:20ale jest jego doradcą, to troszkę tak jak w odwróceniu Katarzyna II i Potjomkin.
00:54:26Trochę byli kochankami, ale potem szybko zostali doradcami,
00:54:29a on znajdował jej nowych kochanków.
00:54:31Coś takiego troszeczkę.
00:54:33No więc tutaj jest to bardziej normalne, bo Pompadour nikogo mu nie stręczyła,
00:54:38tylko była jego doradczynią, przyjaciółką i głosem mieszczaństwa, można powiedzieć, w jego domu,
00:54:46i rozsądku też, bo Ludwik XV sam z siebie nie był zbyt rozsądny.
00:54:51Natomiast rzeczywiście ta partie philosophique była na tyle silna,
00:54:57że Voltaire został tym historiografem, zaczął tworzyć plan, konspekt do pracy,
00:55:04która powstanie chyba w 1951 dopiero wyjdzie, czyli właśnie Francja w czasach Ludwika Wielkiego,
00:55:13i tak dalej, te rzeczy.
00:55:15No i teraz on będzie tam pisał o obyczajach, o literaturze, o myśli politycznej, filozoficznej,
00:55:24czyli zerbie z średniowiecznym zwyczajem, że historia zasadniczo to jest to,
00:55:29że król Śmierdzisław IV wziął wielką maczugę i podbił pierdzionię,
00:55:36a potem podbił smrytonię i jeszcze podbił plumplonię.
00:55:39Nie, to res gestaj, czyli tak zwane rzecz o czynach, tak się mówiło w średniowieczu na historie, res gestaj,
00:55:49czyli rzecz o czynach już nie, to jest zresztą Szlycer zapatrzony w Voltera i inni później,
00:55:57nazwą taką historię starą, taką średniowieczną, nazwą ją Mordgeschichte,
00:56:02że ktoś coś zdobył i co kogoś tam zlikwidował, podbił jakieś państwo, przecież to nie jest historia.
00:56:08Historia to są, to co ja teraz mówię, to jest historia w stylu wolteriańskim i Szlycerowym i Edwarda Gibbona,
00:56:15to jest historia, tak, czyli mówimy o obyczajach, o tym co ludzie myśleli,
00:56:19jak to co myśleli, to co robili się przeplata, jak to co w ich czasach było,
00:56:24to się z czymś kojarzyło, no to oni to połączyli z czymś innym,
00:56:27to jest systemowa wizja historii, to wymyślił Wolter,
00:56:30Wolter był najwybitniejszym historykiem w dziejach,
00:56:33bo on wymyślił nowoczesną historię, o tym się rzadko pamięta,
00:56:36dlatego ja tak bardzo lubię Woltera, bo jestem historykiem,
00:56:39a dla mnie jest jak gwiazda polarna w ogóle.
00:56:42A przy tym był jeszcze filozofem, humanitarystą i tak dalej,
00:56:46liberałem i tak dalej.
00:56:48I teraz tak, Wolter zabrnie dosyć daleko w tej karierze dworskiej,
00:56:53ale nie będzie, do akademii francuskiej się nie dostanie,
00:57:00tak łatwo już i tam będą problemy i zaczną go tępić,
00:57:05pozycja pompadur się zacznie chwiać wielokrotnie
00:57:11i w którymś momencie Wolter zadrze też z Kościołem w kolejnych swoich publikacjach
00:57:16no i się okaże, bo Wolter nie rozumiał,
00:57:19dlaczego Kościół nie jest po prostu tak samo,
00:57:22jak wszystko inne gdzieś tam podległy państwu.
00:57:25A on się okazuje, że nie, że ciągle ten Kościół jest takim pupilkiem państwa,
00:57:30coś jak u nas w Polsce dzisiaj,
00:57:33tylko że u nich to było prawie 300 lat temu.
00:57:37No i w końcu będzie miał wszystkiego dosyć
00:57:42i przyjmie zaproszenie Fryderyka II,
00:57:44przyjmie zaproszenie Fryderyka II do Prus.
00:57:47I to też tutaj Wam wszystko znajdziecie,
00:57:51najciekawsze, znaczy najważniejsze rzeczy,
00:57:53najciekawsze może też, ale najważniejsze rzeczy.
00:57:57I tutaj przeczytam Wam kawałek z tego,
00:57:59jak Wolter jest u Fryderyka.
00:58:05Wolter w Berlinie.
00:58:09Wolter w Berlinie, widzicie?
00:58:121750, taka piękna, równa data.
00:58:16W 1750 roku współpracę rozpoczną, taką bezpośrednią,
00:58:20bo wcześniej już listownie,
00:58:22rozpoczną dwaj najbardziej wpływowi liberałowie na świecie,
00:58:25czyli Wolter i Fryderyk II.
00:58:26Pod koniec lat 40. Wolter korespondował z ministrami,
00:58:29dbając o dementowanie pogłosek,
00:58:31jakoby był wywrotowcem lub rozsiewał jansenistyczną truciznę.
00:58:34To długo bym mówić.
00:58:35Mimo to jansenisti to byli tacy katolicy,
00:58:39którzy w niektórych sprawach się zgadzali z protestantami.
00:58:42No i Woltera łączono czasami z tym.
00:58:45Więc to jest to, dlaczego on miał dosyć.
00:58:48Tutaj mamy też o tym, jak wyglądała jej relacja.
00:58:55Mamy, jak wyglądała ich korespondencja,
00:58:58ich relacja wczesna.
00:59:00W 37 roku, 7 kwietnia, Fryderyk pisze do Woltera,
00:59:04by unikał pochlepczych wyrażeń.
00:59:06Straszliwie pochlepczym tonem Pan ze mną mówi.
00:59:08Czy królom potrzebne jest, by rządzili filozofami?
00:59:11Czy ignoranci mają prowadzić uczonych?
00:59:14Pana księżną jest rozum, a świętym Henryk IV.
00:59:22Fryderyk II w czerwcu 1940 roku już jako król pisze z Charlottenburga do Paryża.
00:59:29Myślcie o mnie jako jeszcze jednym, może nieco sceptycznym filozofiem i oszczędźcie mi tytuły.
00:59:37Więc Fryderyk wprost mówił, o tutaj mamy też to.
00:59:40Wyjście ze stycznia 1938, to co wam mówiłem.
00:59:43Fryderykowi wyjaśnia Wolter swój pogląd na kwestię wolności.
00:59:47Nie zgadzał się z leibnicowską, protestancką wizją wolności, jaką przedstawił Fryderyk
00:59:51i opowiadał, że być wolnym to móc działać, a nie tylko samodyscyplina racjonalna.
00:59:58No dobrze, w każdym razie tutaj mamy po przybyciu do Berlina i Potsdamu, czyli mamy już 50. rok,
01:00:05Wolter usilnie promował Reynala jako członka Akademii Pruskiej.
01:00:11To się stanie pierwszą kością niezgody z jej dyrektorem Mopper Twissem.
01:00:16Potem będzie kłótnia Koeniga z Mopper Twissem i znowu będzie Wolter po innej stronie niż Fryderyk.
01:00:23Także jak się okazało, zaczął też handlować z Żydem Hirszelem saskimi obligacjami,
01:00:32które były zakazane w Prusach, zamiast ustalić, że są nie zakazane w Prusach.
01:00:37No ale jednocześnie też rozmawiali z Fryderykiem, doradzał mu w sprawach państwowych,
01:00:44napisał tam piowiastkę, pierwszą powieść science fiction w dziejach Mikromegas.
01:00:51Mikromegas jest o tym, że dwóch olbrzymów z innych planet, dwóch różnych planet
01:01:07odbywa na ziemię i znajdują statek, wyławiają statek i rozmawiają z ludźmi,
01:01:12którzy reprezentują różne szkoły myślenia i oni tych takich malutkich ludzików tutaj na ręku.
01:01:18I najpierw pytają jakiegoś tam zwolennika myśli kolejnych filozofów,
01:01:29zwolennik na przykład Paskala, potem jakiegoś tam Kalwiniste,
01:01:33potem jakiegoś zwolennika nauk ojca Maleserba, potem zwolennika Johna Locke'a
01:01:43i na końcu był jezuita zdaje się, który powiedział, że w przyszłości Jezus i Kościół,
01:01:48Święta Matka Kościół będzie rządził także na ich planetach,
01:01:51czyli planetach, z których pochodzą ci te olbrzymy.
01:01:54Ta arogancja wobec olbrzymów, którzy byli więksi niż góra
01:01:57i mogli cały statek trzymać na ręku w tych powieści Mikromegas,
01:02:02tak śmieszy jednego z tych olbrzymów, że statek wpada mu do kieszeni ze śmiechu.
01:02:07W każdym razie to jest pierwsza opowiastka science fiction,
01:02:10jeśli nie liczyć Laputy, która się pojawia,
01:02:14to jest ta kraina tych statków naziemnych, które miażdżą bunty naziemne
01:02:21u Jonathana Swifta w podróżach Gullivera 1726, to zdaje się.
01:02:27Więc to Mikromegas, jeśli nie liczyć Jonathana Swifta,
01:02:31to jest pierwsza opowiast science fiction.
01:02:33No i teraz mamy i powiastka filozoficzna w jednym.
01:02:37Także mamy współpracę, ale też i spory z Fryderykiem.
01:02:43Wolter myśli, że będąc szambelanem dworu w Poczdamie,
01:02:46bo tym właśnie zostaje, jest pełno szarf i orderów dostaje,
01:02:50może sobie pozwolić na więcej wobec króla.
01:02:53Król ma już trochę tego dosyć.
01:02:57W 1953 roku dochodzi do sporu.
01:03:02Później Fryderyk będzie próbował przez swojego agenta we Frankfurcie nad Menem
01:03:07wyciągnąć od Woltera poezję i inne notatki, które on miał od króla,
01:03:14które Wolter miał od króla.
01:03:16Wolter, jak się wydaje, częściowo mu je oddał, częściowo nie.
01:03:19Potem Wolter będzie mówił, że Fryderyk jest takim samym tyranem,
01:03:23jak każdy inny król.
01:03:24To znaczy, że nie różni się tak bardzo od Marii Teresy,
01:03:27czy innych władców.
01:03:29Natomiast później zmieni zdanie,
01:03:32kiedy będą się toczyły wojny, wojna siedmioletnia,
01:03:37zmieni zdanie.
01:03:39Zresztą w latach 40. Wolter strasznie chciał,
01:03:42żeby Francja współpracowała z Prusami i chciał,
01:03:48żeby to był taki sojusz dwóch racjonalnych monarchii.
01:03:51To się nie do końca udało, bo wpływy Pompadour,
01:03:54jak mówiłem, nie były takie silne.
01:03:56A teraz mamy walki, cała Europa przeciwko Fryderykowi.
01:04:00Na początku Wolter jest ciągle zagniewany na Fryderyka,
01:04:05koresponduje z innymi władcami w Niemczech.
01:04:08Wolter chociaż był Francuzem,
01:04:11a to nam się kojarzy z antyniemieckością,
01:04:13Wolter bardzo cenił Niemców, generalnie jako naród.
01:04:16Miał trochę dystansu do tego romańskiego ducha,
01:04:20był bardzo północny, o czym się rzadko pamięta.
01:04:24Ale w którymś momencie oni się tam godzą.
01:04:31Pod koniec lat 50. Wolter mieszka w Delis,
01:04:38niedaleko granicy szwajcarskiej,
01:04:41a potem będzie mieszkać w Ferney,
01:04:43już w ogóle na szwajcarskiej ziemi,
01:04:46i będzie miał udzielne swoje własne hrabstwo de facto.
01:04:50I coraz bardziej Wolter uważa,
01:04:53że człowiek z jego poglądami za bardzo nie ma jeszcze państwa.
01:04:59Że nawet, mimo że dogadał się z Fryderykiem,
01:05:02to już nie jest taka przyjaźń co kiedyś,
01:05:05i będzie coraz bardziej jakby samemu tworzyć państwo.
01:05:11W Ferney właśnie.
01:05:13On tam stworzy taką pustelnię filozoficzną,
01:05:16gdzie miał swoich poddanych, czy też obywateli.
01:05:22Utworzy kościół pod wezwaniem Boga,
01:05:25pod wezwaniem Boga,
01:05:28żeby pokazać, że właśnie bez sensu jest kult świętych.
01:05:32Wolter wierzył w Boga, nie był ateistą.
01:05:34Uważał, że ateizm jest równie niebezpieczny,
01:05:36jak fanatyzm religijny, co ciekawe.
01:05:40Natomiast bał się ludzi takich jak D'Alembert i Diderot,
01:05:47którzy są otwarcie ateistami.
01:05:51Podobnie zresztą wahał się, czy ateizm jest niebezpieczny, czy nie,
01:05:54David Hume na przykład w Anglii.
01:05:57W każdym razie to było dosyć rzadkie, otwarte ateizm,
01:06:03więc jeszcze ludzie się do tego nie przyzwyczaili.
01:06:05Dlatego Wolter w Panteonie na swoim grobowcu ma napisane
01:06:11czyli walczył z ateistami i fanatykami.
01:06:17Natomiast przede wszystkim Wolter był bojownikiem
01:06:22przeciwko nietolerancji religijnej.
01:06:26I on nie poprzestawał tylko na słowach.
01:06:28To jest w ogóle fascynujące w Wolterze jest to,
01:06:30że on tworzy de facto własne małe państewko.
01:06:33Nazyna być nazywanym le patriarche de Fernet,
01:06:38czyli jest patriarchą z Fernet.
01:06:40Ma państwo położone w taki sposób,
01:06:45żeby móc od razu uciec do Szwajcarii jakby coś.
01:06:48Publikuje swoje prace w Neuchâtel po stronie pruskiej też niedaleko.
01:06:54Czyli ta współpraca z Fryderykiem nadal jest w końcówce życia Fryderyka.
01:07:01Także staje się niezwykle ważną osobą
01:07:08i cała Europa tam pielgrzymuje.
01:07:10Staje się takim papieżem racjonalizmu i liberalizmu.
01:07:14Papieżem filozofów.
01:07:16Nawet tak go nazywają, le papty filozof.
01:07:18I on tam, to jest człowiek, który nie znajdując,
01:07:23bo ani Holandia, ani Anglia, ani Prusy
01:07:26nie były takimi państwami, w których on się całkowicie mógł odnaleźć.
01:07:30Zresztą Montesquieu też miał z tym problem.
01:07:32Na przykład w latach czterdziestych Montesquieu będzie w Holandii i powie,
01:07:36że to już nie to, co kiedyś, bo za dużo jest tego przebudzenia religijnego,
01:07:38za mało takiego trzeźwego myślenia, jak w latach powiedzmy 1720.
01:07:44W każdym razie wynikało to też z tego,
01:07:48że Holandia traciła troszkę swoją wysoką pozycję na arenie międzynarodowej
01:07:52przez agresywną politykę celną Prus i innych państw,
01:07:56więc przygnębienie powodowało, że ta religijność się odbudowała.
01:08:08No i tak to po prostu jest,
01:08:13a chwilami potem Montesquieu będzie myślał,
01:08:15że może w Holandii nie jest tak źle,
01:08:17może bardziej wraca religijność w Anglii lat czterdziestych,
01:08:21gdzie Anglicy nacjonalizm i Boga trochę zaczęli łączyć.
01:08:25To w ogóle ciekawe rzeczy,
01:08:27że filozofowie nie byli nigdy do końca zgodni jakimś jednym,
01:08:31to był taki gigantyczny klub dyskusyjny,
01:08:33kilka tysięcy autorów całej Europy,
01:08:36którzy korespondowali ze sobą bardzo intensywnie
01:08:41i cała korespondencja Woltera to jest,
01:08:45ja nie pamiętam, ale coś w stylu osiemdziesięciu kilku tomów,
01:08:49nieprawdopodobna ilość listów,
01:08:53czyli to poszukiwanie wolności, sprawiedliwości,
01:08:59humanitaryzmu, tolerancji,
01:09:01to cały czas ongoing discussion,
01:09:03znaczy, przepraszam, in discussion continue,
01:09:07albo perpetuelle,
01:09:13no i Wolter de facto sam kończy swoją działalność
01:09:20jako szef niewielkiego państewka, można tak powiedzieć.
01:09:24Natomiast on nie tylko właśnie gadał,
01:09:28on tworzył rzeczywistość nową i był także kimś,
01:09:36kogo byśmy dzisiaj nazwali działaczem humanitarnym.
01:09:40I on to wymyślił w dużym stopniu, taką postawę.
01:09:44Do Woltera można było napisać i jeżeli ktoś uważał,
01:09:48że ktoś inny został skrajnie niedobrze potraktowany,
01:09:51to Wolter uruchamiał się, tak?
01:09:54Czyli na przykład, najsłynniejsza to jest oczywiście sprawa Kalasa.
01:09:57Jean Kalas, mieszczanin z Tuluzy, protestant,
01:10:01tam była taka sytuacja, że jego syn popełnił samobójstwo.
01:10:07Prawdopodobnie dlatego, że ten syn chciał zostać urzędnikiem,
01:10:11a protestant we Francji nie mógł zostać urzędnikiem.
01:10:14A sędziowi opinia publiczna, katole,
01:10:19uważali, że to pewnie dlatego, że syn chciał przejść na katolicyzm,
01:10:23żeby zostać urzędnikiem, a ojciec go zabił,
01:10:26żeby ten nie przestał być protestantem.
01:10:29Niestety Kalasa, ojca, skazano.
01:10:35Wolter mógł tylko doprowadzić do…
01:10:39Napisał traktat o tolerancji,
01:10:41swój najsłynniejsze dzieło, Traktat sur la Tolerance,
01:10:45i doprowadził do tego, że monarchia przeprosiła rodzinę Kalasów,
01:10:52wynagrodziła im to, jeżeli tak można w ogóle powiedzieć, że to się da,
01:10:57i Wolter stał się jeszcze bardziej dużo znany.
01:11:00To jest 1962 rok chyba, kiedy to się działo wszystko.
01:11:03Mówię z pamięci, nie będę teraz sprawdzał, ale tutaj będziecie mieli.
01:11:07No i to nie jest jedyna taka sprawa, bo był jeszcze kawaler de la Barre,
01:11:13którego oskarżono o zupełnie jakąś głupotę, że on niby podeptał krzyż,
01:11:17czy coś, co nawet nie wiadomo, czy ten fakt w ogóle miał miejsce,
01:11:19raczej prawie na pewno nie.
01:11:21Nie pomogło de la Barrowi to, że on był szlachcicem.
01:11:26Było jeszcze kilka takich spraw.
01:11:28Także Wolter był człowiekiem, który był gotowy swoją wygodę,
01:11:33człowieka bogatego bądź co bądź, chociaż strasznie schorowanego.
01:11:36Wolter przez całe życie miał problemy zdrowotne i to duże.
01:11:40Ale w tamtych czasach to nie było tyle trzeba, żeby mieć problemy zdrowotne.
01:11:44Ale wiadomo, że zdrowie miał słaby, mimo to żył dosyć długo.
01:11:48W każdym razie porzucał swoją wygodę i zajmował się obroną ludzi
01:11:54z różnych stanów społecznych, mieszczan i niemieszczan.
01:11:58I był gotowy działać w tą stronę.
01:12:02Wolter de facto, zobaczcie jaką to jest ważna postać.
01:12:06Dlatego katolstwo i konserwatyctwo we wszystkich epokach późniejszych
01:12:11nienawidzi Woltera i próbuje go na wszelki sposób ośmieszyć.
01:12:14Że poeta, że egzaltowany, że handlował niewolnikami, w ogóle absurdy jakieś.
01:12:20Natomiast, że niemoralny, co jest nieprawdą.
01:12:24Wolter był bardzo moralnym osobą.
01:12:26Był czasami trochę niekonsekwentny, był czasami trochę egzaltowany, ale to tyle.
01:12:32Natomiast na przykład się Woltera krytykuje, że maślił strasznie Katarzynie II
01:12:39i chwalił ją za rozbiory Polski.
01:12:42Wtedy cała Europa oświecona była za tym, żeby Polska zniknęła z mapy.
01:12:46I słuchajcie, ja jestem za tym, żeby Polska szlachecka, sarmacka zniknęła z mapy
01:12:51i możliwość była stworzenia nowej o kościuszkowskich poglądach.
01:12:55Więc normalny człowiek jest przeciwko takiemu państwu jak sarmacka Polska.
01:13:01I to stąd by się brało, a nie stąd, że Wolter chciał się przymaślić
01:13:05Semiramidzie Północy, jak ją nazwał.
01:13:07Więc Wolter pisał szczerze to, co dzisiaj często się odbiera jako nieszczere,
01:13:13dlatego że ludzie nie znają tej enfazy tamtej epoki.
01:13:17W tamtej epoce było coś takiego, że jak jeden twórca literacki do drugiego pisał,
01:13:23to pisał, to pisał, och ty alcybiadesie jedyny.
01:13:26A tamten odpowiadał, och ty epikurze, masz przenikliwość cycerona
01:13:31i coś tam, to było zupełnie normalne pisać tak.
01:13:34Więc jak ktoś to dzisiaj czyta, jest oporny, nie rozumie historii
01:13:37i że sposób pisania się różni, no to wiecie, no w romantyzmie
01:13:42to oni wszyscy na przykład w epoce romantyzmu to wszyscy byli na narkotykach
01:13:45de facto cały czas, tak, włącznie z Mickiewiczem i Wielkim Poetach Jezior,
01:13:50tak, Shelley, Keats i Byron.
01:13:52Oni byli cały czas na narkotykach, no i co?
01:13:55To ich odrzucamy, bo co?
01:13:58No i potem Keats pisał, co czuje rzeka, tak,
01:14:01się wczuwał w sytuację rzeki, że rzeka, bolą ją boki o brzeg tego, no tak, no taki styl.
01:14:08A tutaj nie było tego, ale była enfaza, że, och, znalazłem drugiego myślącego człowieka,
01:14:13no to go nazwę Cyceronem, Symiramidą i tak dalej.
01:14:17To nie były pochlebstwa, to oni tak czuli, oni byli egzaltowani, byli.
01:14:24Ludzie wtedy płakali na sztukach, gdzie na przykład ginął jakiś bohater na scenach,
01:14:29byli w operze, płakali, nie wstydzili się tego, więc to były inne czasy trochę.
01:14:35Zresztą w romantyzmie podobnie.
01:14:38Natomiast, pod tym względem, natomiast Wolter był przede wszystkim człowiekiem,
01:14:47który przerzucił punkt ciężkości naszego rozumowania między...
01:14:57Wolter był, dlatego tutaj mamy podobiznę Woltera, prawda?
01:15:03Ta postać, to jest po prostu XVIII-wieczny filozof, to nie jest konkretnie Wolter,
01:15:08ale to jest postać inspirowana Volterem.
01:15:10Obok mamy statuę wolności, inny ważny symbol wolności,
01:15:14ten już XIX-wieczny i mamy pomarańczową okładkę, która nawiązuje do tolerancjonizmu Holendrów,
01:15:22który był w przeciwieństwie do polskiego nie tylko przemijającą modą XVI-wieczną,
01:15:27ale czymś, co się utrwaliło na zawsze.
01:15:29Więc dlatego jest Oranie, dlatego jest Monsieur le philosophe
01:15:36i dlatego jest Statue de la Liberté, czy też Statue of Liberté.
01:15:42W każdym razie Wolter jest postacią ważną na bardzo wielu poziomach.
01:15:48Przede wszystkim on spaja tych wszystkich innych myślicieli i oni dopiero zaczynają odkrywać,
01:15:54czym wolność jest we wszystkich jej przejawach i to zamienia się w konkret.
01:15:59Wolter pokazywał też, jak zmienić to w aktywizm,
01:16:02że to nie jest tylko écriture politique, ale też activité politique.
01:16:07Zresztą on sam mówił, być wolnym to znaczy działać, więc trzeba sprawdzić.
01:16:13Więc trzeba sprawdzić, czy da się działać.
01:16:17No więc mamy działania, mamy obronę rodziny Kalasów,
01:16:21mamy obronę dobrego imienia Kawalera de la Barre,
01:16:24mamy tworzenie własnego państwa, Kościół pod wezwaniem Boga,
01:16:28bo kult świętych jest nadużyciem i tak dalej.
01:16:34Jednym z wielu kościelnych nadużycień, nadużyć.
01:16:39No i tutaj mamy właśnie też jego ogromną rolę jako historyka,
01:16:46który przerzucił punkt ciężkości z dziejów władców
01:16:50na dzieje sytuacji społecznych danych krajów.
01:17:03Czyli normalna historia to nie jest, że pojechał sobie Batory
01:17:08i podbił to i podbił tamto, tylko jest o tym,
01:17:12czy ludzie na przykład byli tolerancyjni, z czym się co im kojarzyło,
01:17:22czy byli wolnościowi, jak zareagowali na jakieś zmiany polityczne.
01:17:28To jest prawdziwa historia.
01:17:30Na przykład my dzisiaj się zastanawiamy właśnie nad dziejami,
01:17:36to myślimy sobie jak to, co oni myśleli się przekładało na to, co oni działali,
01:17:40jak to, co oni mogli zobaczyć własnymi oczami, przekładało się na wyobrażenie o czymś.
01:17:45Taki rodzaj historii wynalazł Wolter.
01:17:48Wynalazł Wolter.
01:17:50Wolter także przerzucił środek ciężkości z władców heroicznych,
01:17:54jeżeli już mowa o władcach, na władców reformatorów.
01:17:58Z władców typu Karolus XII na władców typu Piotr Wielki.
01:18:02A później przy wszystkich wadach Piotra Wielkiego,
01:18:06bo na przykład Fryderyk II go skrytykował za to,
01:18:08bo on powiedział, że no wie pan, panie Wolter,
01:18:11ale Piotr Wielki był także okrutny, nie tylko reformatorem był,
01:18:17ale też był okrutny.
01:18:18No tak, niestety tak.
01:18:19No właśnie.
01:18:20Więc w dyskusjach z Fryderykiem też się rozmaite inne rzeczy wyjaśniały.
01:18:26Jest też o tym, że wolność polityczna jest czymś niezależnym trochę od ustroju,
01:18:30bo wolność polityczna musi być w naszych umysłach.
01:18:34Czyli to powinno być tak, że wykonujemy prawo,
01:18:39ale jednocześnie musi być też kultura liberalna,
01:18:42czyli ludzie muszą to mieć w głowie.
01:18:44I niech to ma albo król, albo republikańscy jacyś politycy.
01:18:49To nie jest takie ważne.
01:18:50Ważne, żeby wolnościowe myślenie było na wierzchu.
01:18:53Tak to wygląda.
01:18:55Te wszystkie rzeczy odkrył Wolter, on to wszystko zsynchronizował,
01:18:59on to wszystko uczynił ciałem.
01:19:01Dlatego te wszystkie kościelne tajpsy, te wszystkie wielomskie,
01:19:05te wszystkie dziady takie, oni będą krytykować Woltera,
01:19:09bo on wymyślił jak zrobić, żeby liberalizm wygrywał,
01:19:13żeby liberalizm poczuł, że ma przewagę moralną, bo ma.
01:19:18Dlatego, że liberalizm jest dla wszystkich, a nie tylko dla sekty chrześcijan,
01:19:22albo sekty muzułmanów, jest dla wszystkich.
01:19:25Dlatego Wolter jest najważniejszą postacią wolności.
01:19:30Po prostu Wolter, nie Adam Smith, nie John Locke,
01:19:33tylko właśnie Wolter jest najważniejszą postacią wolności.
01:19:36I dlatego taki planuję, planowałem zrobić kilka takich właśnie filmów,
01:19:42trochę reklamowych, a trochę w oparciu właśnie luźno nawiązujących,
01:19:48a trochę ściśle do naszej książki.
01:19:56I dlatego zaczynam właśnie od Woltera.
01:19:59Dlatego, że trudno o ważniejszą postać.
01:20:04To jest liberalizm in making praktycznie.
01:20:07To jest liberalizm en la création, en son création, w swoim tworzeniu.
01:20:13I to był pewien proces.
01:20:15I żeby to zrozumieć, jak ważną rolę ma Wolter,
01:20:19i kręgi jego znajomych, ludzie, którzy na niego oddziaływali,
01:20:23albo on na nich, to było coś, co rzeczywiście zmieniło sytuację.
01:20:31I Wolter pisał w znakomity sposób, był świetnym autorem,
01:20:36pisał powiastki filozoficzne, wymyślił nowy typ historiografii,
01:20:40pisze bardzo klarownie, bardzo przystępnie, dowcipnie.
01:20:45I on spowodował, że tolerancja, racjonalizm i wolność stały się modne,
01:20:51stały się czymś, do czego ludzie aspirują.
01:20:54Dlatego jest mu tak wiele rozdziałów w naszej książce poświęconych.
01:20:59Zapraszam do lektury naszej książki, zapraszam do lektury i kupienia jej,
01:21:05oczywiście zapraszam do lektury samego Woltera.
01:21:09Także trzymajcie się, bonne chance, powodzanka.